Bespiegelingen over vegetarisme (vlees, mag het nou wel of mag het nou niet?)

Bespiegelingen over vegetarisme

Na enkele discussies over dit onderwerp voelde ik de behoefte tot het schrijven van een artikel waarin het eten van vlees met nuance wordt bekeken, onderbouwd met argumenten en niet met emoties. Zowel pro als contra zijn de in beton gegoten meningen niet van de lucht. Zodra het sfeertje holier than thou wordt, komt de dwarsdenker in mij naar boven en moet ik er even een gepeperd –maar wel geresearcht- opiniestuk tegenaan gooien. Voor beide kampen overigens.

Als zijnde ingewikkeld geval (eet geen vlees of kip, wel vis, ei en zuivel, maar dan wel strikt biologisch en liever vis dan zuivel hoewel daar een beest voor is doodgemaakt- succes als je dit standpunt wilt verantwoorden) ben ik zelf ook nog steeds niet helemaal klaar met dit thema.

Voor wie het weten wil: mijn overstap naar geen vlees meer eten kwam op een ochtend aan het ontbijt. Opeens wist ik gewoon dat de tijd was aangebroken om te stoppen met vlees eten. Ik had nog wat vlees in huis en heb dat tegen heug en meug opgegeten en dat bevestigde mijn gevoel dat ik er inderdaad klaar mee was. Sindsdien ben ik alweer een jaar of 8 vleesvrij. Ik heb een tijdlang tegen het veganisme aangezeten, totdat een ijzer- en B12 tekort me duidelijk maakte dat dat niet helemaal werkte. Ik heb toen gekozen voor een vleesloos dieet met vis, ei en zuivel.

Hieronder komen een paar standpunten voorbij pro en contra vlees eten. Het kan zijn dat er even flink aan je heilige huisjes wordt gejutterd (geen hatemail graag). Ik heb geprobeerd om zo dicht mogelijk bij de biologie en de natuur te blijven, onderbouwd met wat ik ‘de oprechte ervaring’ noem. Wat mij betreft is er geen goed of fout voedsel, alleen onbewuste manieren van met voedsel omgaan.

Vlees is geen vrijblijvend voedingsmiddel

Het wel of niet eten van vlees is in spirituele kringen een heet hangijzer-mag het nou wel of mag het nou niet? Haast geen ander voedingsmiddel dan vlees is zo omgeven met begeerte en gehechtheid. Als ik zeg dat ik geen vlees eet, is het antwoord regelmatig: “Dát zou ik echt niet kunnen!”. Er is iets aan vlees dat het begerenswaardig maakt. In het Vedisme gelooft men dat je met het eten van vlees de dierlijke, emotionele, door driften gestuurde natuur van het dier dat je eet, tot je neemt. Vandaar dat het eten van vlees wordt beschouwd als bindend aan de ‘lagere’ natuur en dus aan het rad van Wedergeboorte. Andere, meer moderne stromingen gaan ervan uit dat vegetarisme de enige consequente vorm van compassie zou zijn. Als je mededogen voelt met alle wezens, dan kun je ze toch niet opeten?

Ook geen enkel ander voedingsmiddel is omgeven door zoveel ge- en verboden als vlees en melkproducten. In vroeger tijden zullen die wel zijn ingegeven door hygiëne, maar er zit zeker ook een ritueel aspect aan. Binnen de Islam en het Jodendom wordt ritueel geslacht, wat betekent dat het dier met een halssnede wordt gedood waardoor al het bloed wegloopt. Het consumeren van bloed en bloedproducten wordt als ‘niet zuiver’ beschouwd. Zit hier een parallel met de Vedische opvattingen over vlees eten?

In vroegere herdersculturen werd, ondanks dat men veel vee had, niet veel vlees gegeten. Alleen bij bijzondere gelegenheden werd een dier geslacht. In de nog oudere verzamelaar-jagersculturen werd een dier dat was gedood om op te eten, in een ceremonie bedankt voor het geven van zijn leven opdat de mensen kunnen eten. Het is omgeven door mysteries, maar er schijnt onder meer bij Noord-Amerikaanse Indianen, een gebruik te hebben bestaan dat ‘het dier roepen’ heette. Men zou telepathisch contact leggen met het dier dat men wilde doden en schoot alleen wanneer de ziel van het dier toestemming gaf. Nog minder vrijblijvend.

In het licht van al deze oude, respectvolle gebruiken is het nóg verbazingwekkender dat wij zo achteloos met dieren omgaan en het eten van vlees beschouwen als een recht en niet als een gunst. Men verdedigt de vleesconsumptie met de opvatting dat ‘de mens nu eenmaal een jager is’. Zoals we eerder hebben gezien, werd en wordt door mensen die jagen, beslist niet achteloos wild neergeknald om de eigen maag vol te proppen, zoals in onze cultuur zo achteloos gebeurt bij de all you can eat-spareribs restaurants, om even een uitwas te noemen.

De rol en positie van de jacht in de prehistorie

Om meteen maar een populair misverstand recht te zetten: in de prehistorie at de mens helemaal niet zoveel vlees. Het meeste voedsel, zo’n 75 tot 90%, bestond uit verzameld plantaardig voedsel. Bij hedendaagse jager-verzamelaarsculturen (of moet je zeggen: verzamelaar-jager) zijn deze verhoudingen niet veel anders. Vlees wordt beschouwd als een luxe en delicatesse en heeft een hoge status, al wordt het matig gegeten.

De allereerste mensachtigen zijn geëvolueerd uit een plantenetende voorouder waar ook de gorilla en de chimpansee van afstammen1. Waar gorilla’s en chimpansees hoofdzakelijk in regenwouden leven, hebben de voorlopers ( ca. 3-5 miljoen jaar geleden) van de huidige mens zich aangepast aan het leven op de savanne. Omdat het voedsel daar minder voor het grijpen ligt dan in het bos, is het eten van vlees er vermoedelijk bijgekomen. De gemeenschappelijke voorouder at vlees, maar beschikte nog niet over jachtwapens. Bij gebrek aan tanden en klauwen vingen deze vroege hominiden, net als chimpansees, dieren door ze gewoon te grijpen, jongen van andere dierensoorten af te pakken of nesten leeg te halen. Er zijn archeologische ‘butchery sites’ gevonden waar vroege hominiden mogelijk met primitieve werktuigen stukken vlees uit omgekomen dieren sneden en meenamen. Ze hadden nog niet de mogelijkheden om grotere dieren te doden en uit te slachten. Nancy Tanner noemt dit gedrag ‘predatie’ in plaats van jacht. Chimpansees doen dit ook. Veldonderzoekers hebben geobserveerd dat de mannetjes weliswaar vaker prooien bemachtigen dan de vrouwtjes, maar dat vrouwtjes wel degelijk predatie gebruiken om aan voedsel te komen. Naarmate de intelligentie en de vaardigheid om werktuigen te vervaardigen van de mens geleidelijk toenamen, zal ook predatie geleidelijk zijn overgegaan in jacht.

Het eten van vlees-in combinatie met de jacht- is altijd omhangen geweest met mannelijkheid en hoge status. Ook dit is meer wishful thinking dan realiteit. De jacht heeft zeer lang maar een klein deel van de menselijke voedselvoorziening uitgemaakt. Het jagen als puur mannelijke activiteit is waarschijnlijk betrekkelijk recent. De grote drijfjachten zijn vermoedelijk pas ontstaan tijdens de IJstijd, toen de mens op toendrasteppen moest overleven en de prooidieren groter werden als aanpassing op de kou. Er werd gejaagd met werpsperen- een tamelijk ‘Rambo’ activiteit- en pijl en boog.

Er is nooit enig wetenschappelijk bewijs gevonden voor de populaire mythe van de man als stoere jager die enorme kadavers het kamp in sleept. Ook in huidige verzamelaar-jagerssamenlevingen wordt er niet veel op grote prooien gejaagd. Een kleine prooi kan gemakkelijk worden meegenomen en direct geconsumeerd. Grote kadavers kunnen slechts langzaam worden vervoerd en trekken roofdieren aan. Bovendien kunnen ze nooit meteen worden opgegeten en dat leidt tot onhygiënische situaties. Situaties zoals hieronder hebben waarschijnlijk nooit bestaan.mammoetjacht

Van vrouwen is bekend dat ze visten en schaaldieren verzamelden, op gevogelte jaagden en kleine zoogdieren vingen met netten en vallen2. Waarschijnlijk was het in het verleden van de mens –en bij sommige natuurvolkeren is het nog zo- heel gewoon dat de jongere vrouwen meejaagden en zich zodra ze moeder werden, toelegden op het veiligere verzamelen. In het collectieve geheugen van de mensheid ligt nog veel informatie opgeslagen over vrouwelijke jaagsters-hebben de Griekse en Romeinse cultuur niet een godin van de jacht (Artemis/Diana)? Ook in de Keltische mythologie wordt gesproken van een ‘maagdelijke jaagster’ (The Virgin Huntress). Ik heb ooit de gewaagde hypothese gehoord –ik weet alleen niet meer waar- dat het jagen met pijl en boog een vrouwelijke uitvinding zou zijn om tot ver in de zwangerschap te kunnen blijven jagen doordat het contact met de prooi wordt geminimaliseerd. Mannen hebben historisch en evolutionair gezien dus beslist geen monopolie op vlees. Al moet gezegd worden dat in de recente menselijke ontwikkeling het jagen wel grotendeels bij de mannen kwam te liggen. Deze met flink wat ego omhangen identificatie leidt er wel toe dat (dikwijls) mannen zich gerechtvaardigd voelen tot het nuttigen van ongezonde hoeveelheden gemarteld dier. Er zijn wel enkele inheemse volkoren die hoofdzakelijk vlees eten (Inuit en Sami), maar dat heeft meer met het klimaat te maken dan met ‘onze menselijke aanleg’.artemis-vegetarisme

De menselijke biologie

Onder veganisten hoor je nog wel eens de opvatting dat de mens van nature vegetariër zou zijn. Onze biologie spreekt dit tegen. Ons gebit en de opbouw van ons spijsverteringskanaal duiden op een omnivore gesteldheid met een nadruk op plantaardige voeding. Dit is volgens archeologisch bewijs heel lang ons voedingspatroon geweest en is ook het dieet dat ons volgens de meest recente wetenschappelijke inzichten het gezondst houdt- de grote bulk plantaardig en dierlijk voedsel als extraatje.

Er wordt soms geopperd dat onze intelligentie heeft kunnen toenemen door onze consumptie van vlees (die 10 tot 25%? Het klinkt mij een beetje macho in de oren). Vermoedelijk is het eerder de uitvinding van het koken van voedsel geweest die onze intelligentie heeft doen toenemen. Mensen hebben namelijk vrij veel calorieën nodig in verhouding tot hun lichaamsgewicht. Dat komt doordat onze hersenen relatief veel energie verbruiken. Zo’n 20% van al onze kilocalorietjes wordt opgesoupeerd door onze boordcomputer. Mensen hebben zo’n 2000-2500 kcal per dag nodig (en verzamelaar-jagers waarschijnlijk meer). Daar moet je een hoop blaadjes voor verstouwen. Tenzij… je ze gaarkookt. Dan kan je lijf het allemaal wat makkelijker verteren, want het voorwerk is al gedaan. Zelf denk ik eigenlijk dat de mens is geëvolueerd om te overleven op het voedsel dat beschikbaar is. Ons dieet is in de korte tijd die we hier zijn, al aardig wat keren geswitched. Van vrijwel vegetarisch naar veel vlees en van verzamelen naar landbouw. We leven nog, dus het zal wel werken.

Alles wijst erop dat we niet ontkomen aan een béétje beest. Wil je werkelijk plantaardig leven (wat naar mijn idee een idee fixe is, zie hieronder), dan ben je aangewezen op supplementen, want plantaardig voedsel levert gewoon niet alle essentiële vetzuren en B vitaminen, met name B12.

De spirituele aspecten van het eten van vlees

We zouden geen mensen zijn als we niet overal wat diepers in zochten, zo ook ons eten.

Dat kan heel simpel- wat schaars is, willen we met alle macht hebben. Sinds het einde van het feodale tijdperk en de emancipatie van de arbeidersklasse heeft ‘de gewone man’ precies datgene willen hebben waar de rijken in grossierden: dierlijk voedsel. De veehouderij werd opgeblazen tot nationale karbonaadjes- en biefstukfabriek. Zo komen we aan de kiloknaller en de plofkip. Om er na 50 jaar achter te komen dat dat toch niet zo verstandig was. Voortschrijdend inzicht heet dat.

Iedereen die geen vlees meer eet, kan ervaren dat vleesloos eten heel veel doet voor je geestelijke helderheid. Dat is de reden waarom kloosterlingen vaak vleesloos leven. Met name binnen de Oosterse spiritualiteit is een ware holier than thou verkettering ontstaan van het eten van vlees.

Er zijn echter culturen die een hoog spiritueel niveau hebben bereikt en die wel degelijk vlees aten. In Tibet bijvoorbeeld wordt vlees gegeten omdat er hoog in de bergen niet veel gewassen groeien. Ze hebben simpelweg niet zoveel keus. Ook de Q’eros Indianen in het Andesgebergte eten vlees en ik ben zelden zulke heldere mensen tegengekomen. Geen vlees eten helpt dus wel degelijk voor meer helderheid in je hoofd, maar het is geen dwingende voorwaarde. Vegetarisme - VeganeCurrywurst

Een ander argument voor vegetarisme is medelijden met dieren. Naarmate je compassie toeneemt, zul je je het leed van de dieren die je opeet, meer gaan aantrekken. Voor veel mensen die een spiritueel pad volgen, is het dan ook een logische keuze om te stoppen met het eten van vlees. Vanwege de morele consequenties die het eten van melkproducten en eieren met zich meebrengen – een koe kan alleen melk geven als ze een kalf krijgt en dat kalf wordt geslacht, legkippen gaan ook een keer dood en de haantjes worden gedood-, kiezen ze dan ook vaak voor een veganistisch dieet. Nu moet ieder doen waar hij zich het prettigst bij voelt en als je je echt niet prettig voelt bij het gebruik van zuivel, leer, eieren of honing, dan moet je het vooral laten. Toch heb ik altijd het gevoel gehad dat de redenatie ergens niet klopte en er nog een andere kant aan het verhaal zat.

De agrarische kant van de zaak

Om het even lekker aards te houden: de meest waardevolle bijdrage die dieren kunnen leveren vanuit een ecologisch perspectief, is geen wol, vlees, melk of ei. Het is poep. Jawel. Stront, mest, fecaliën, manure. Welke namen je er ook voor verzint, wat er uit het achtereind van het dier komt, houdt de grond vruchtbaar. Het is namelijk niet mogelijk om de vruchtbaarheid van een stuk landbouwgrond of zelfs maar een moestuin te behouden als deze uitsluitend wordt bemest met plantaardige compost3,4. In de bio-dynamische landbouw huldigt men de opvatting dat mest evenzeer een belangrijke opbrengst is van het boerenbedrijf als andere dierlijke producten. Verder is men van mening dat vlees een bijproduct van het (gemengde) boerenbedrijf zou moeten zijn en niet het doel. Een biodynamische varkenshouderij is dus een contradiction in terms.

Ik heb ooit gehoord van een veganistische commune die een zelfvoorzienend boerenbedrijf wilde opzetten. Het eindigde ermee dat ze toch maar mest gingen halen bij hun buurman die vee hield. Ben je jezelf dan niet voor de gek aan het houden met je plantaardige lifestyle? Zo zit de biologie van deze planeet nu eenmaal in elkaar: het is een kringloop van bodem, plant en dier (waaronder de mens).

Nu denk je misschien, en dat is ook helemaal niet zo’n raar idee, kun je de uitwerpselen van mensen dan niet gebruiken om je grond te bemesten? We produceren zelf ook immers aardig wat. Jazeker, en in grote delen van de wereld gebeurt dit ook4. Er bestaat echter een risico op infecties en om die reden wordt aanbevolen om ‘mensenmest’ alleen te gebruiken voor akkers waar veevoer wordt verbouwd of boomgaarden. Zolang mensen niet direct eten uit grond die is bemest met hun eigen gecomposteerde uitwerpselen, is er niets aan de hand. Dus aan alle moestuinders die zich geïnspireerd voelen: ga alsjeblieft geen kropje sla telen uit je eigen composteerde grote boodschappen! Dus toch weer die beesten.

Het kringloop-gevoel

Nu wordt het echt vervelend voor vegetariërs: voor veel mensen is jagen of vissen een manier om hun waardering voor de schoonheid en giften van de natuur te ervaren.

Nergens wordt kennelijk de kringloop van de natuur, de nietsontziende schoonheid ervan, de rauwe werkelijkheid van leven en dood die ons en vele volkeren voor ons, het gevoel gaf een Kind van Moeder Aarde te zijn, meer tastbaar dan op herten jagend in de Rocky Mountains5.

Wij kregen ooit een wilde gans die was geschoten door een kennis. Behalve dat we het beest niet zelf hebben gedood, kregen we op deze manier een intiem inkijkje in wat het echt betekent om vlees te eten. Het begon ermee dat er op een dag een vuilniszak met daarin een dode gans bij de achterdeur stond. Het beest moest nog helemaal schoongemaakt worden en al te lang kun je daar ook niet mee wachten. Google bood uitkomst. Het schoonmaken van een gedood dier was één van de meest ontnuchterende dingen die ik ooit gedaan heb. De stank die uit de buikholte van dat beest kwam, zal ik nooit meer vergeten. Het smaakte…bijzonder. In dit verband citeer ik Alma Huisken, die een semi-zelfvoorzienend bedrijf met moestuin en dieren heeft:

…Hoewel ik er persoonlijk ferm van overtuigd ben dat er in ons allen een jager-verzamelaar schuilt, is het voor veel mensen ondenkbaar dat jacht en slacht geenszins de bloeddorstige opwinding bieden die ze erbij vermoeden. Integendeel, in mijn geval roept het een merkwaardig, sereen oergevoel op, met daarbij de voldoening over de rijkdom van ook deze heel bijzondere ´oogst´. …Het maakt dat ik nimmer zomaar een pakje vlees uit de vriezer grijp, alsof het de gewoonste zaak van de wereld zou zijn…Nadat ik het allerlaatste veertje heb opgeruimd, bedank ik de dieren op de oude Indianenwijze voor hun leven en voor het feit dat ik mij met hun fantastische vlees ga voeden. Ik zal dat vlees zo goed als ik kan verzorgen, bewaren, bereiden en hapje voor hapje in grote erkentelijkheid opeten.`

Jamie Oliver komt tijdens een bezoek aan een inheemse Navajogemeenschap in Arizona tot dezelfde conclusie:

Jamie Oliver
Jamie Oliver ( https://www.flickr.com/photos/actualitte/16961899477)

…een traditioneel, eenvoudig proces vol respect en vredig voor het dier. Toen we een lam voor onze maaltijd hadden uitgekozen, werden de poten van het dier met een wollen koord bij elkaar gebonden en werd het uit de [kraal] gehaald. Het beestje werd eerst met een gebed gezegend waarna een van de vrouwen-die traditioneel de slacht voor hun rekening nemen- de keel doorsneed en het bloed liet weglopen. Het ging allemaal heel efficiënt en het lam leek totaal niet in paniek-het ideale scenario voor beide partijen.

 (Jamie Oliver refereert hiermee aan het gangbare proces van het slachten van dieren waarbij het welzijn van de dieren abominabel is en de werkomstandigheden voor het personeel zodanig dat het personeelsverloop in abattoirs extreem hoog is)

 In het kinderboek ´Juniper´ 6 wordt een meisje opgeleid tot heks. Een van haar beproevingen bestaat uit het slachten van een varken om de winter te kunnen overleven. Een dialoog uit de scene is me bijzonder bijgebleven:

´Ik begrijp het niet. Ik dacht dat [heksen] van alle wezens op de wereld hielden en voor ze wilden zorgen´

`Wat zou van meer liefde voor een dier kunnen getuigen dan het op te eten?´ antwoordde Euny.

´Maar je neemt hem zijn leven af. Alles wat het heeft´.

´Zodat het een deel van jou kan worden. Wat je zult ontdekken is dat alle leven zich voedt met ander leven´.africa-savanne

Het is een merkwaardige paradox: enerzijds drijft spirituele ontwikkeling ons richting het verlaten van vlees omdat we ons daar fysiek en mentaal prettiger bij voelen. Tegelijk leidt spirituele helderheid tot een scherper ervaren van de kringloop en het mysterie van het Leven-inclusief de onvermijdelijke dood die daar bijhoort. De uitdaging lijkt soms te zitten in het aanvaarden van het feit dat inderdaad alle leven zich voedt met ander leven en dat daar een merkwaardige, rauwe schoonheid in schuilt. Dat misschien juist in de dood de eenheid schuilt. Verlichting door vlees eten?

Van eerste levensbehoefte en overlevingsstrategie lijkt het eten van het vlees van gedode dieren soms iets sacraals te worden, het ultieme besef van ´alle leven voedt zich met ander leven´ en misschien eten wij op hoogtijdagen van oorsprong wel vlees om ons met die waarheid te verzoenen. Een offer van leven, dat je eerbiedig in ontvangst neemt en respectvol opeet, in de wetenschap dat je een kind van Moeder Aarde bent en dat het je daarom geoorloofd is om andere Kinderen van Moeder Aarde op te eten, zolang je dat maar in grote erkentelijkheid doet. Ik heb zelfs even overwogen om ´ouderwets´ een kip te gaan braden en op te eten. Het is opmerkelijk dat degenen die het dier zien sterven, daar wel degelijk emoties bij voelen maar er vrede mee kunnen hebben in de wetenschap dat dit de weg van de natuur is.

Wij zijn deze doorleefde, sacrale kant van het eten van vlees verloren. Wij zien alleen maar beelden van miserabele plofkippen, gekantelde vrachtwagens vol met varkens, geruimde megastallen na zelfs maar de verdenking van een infectie en MRSA-besmettingen in ziekenhuizen als gevolg van onverantwoord antibioticagebruik. Wij weten niet meer dat het anders kan en ook heel lang anders is gegaan. Dit is een stukje menselijk collectief geheugen waarvan ik denk dat het goed is dat we het ons weer gaan herinneren. Het is op geen enkele manier mijn bedoeling om mensen over te halen tot het eten van vlees, maar ik wil het plaatje breder maken.

Van heilig, met taboes omhangen voedsel tot statusvoedsel tot volksvoedsel tot nieuw voedseltaboe: vlees eten houdt de gemoederen bezig.

Hoe meer ik over dit onderwerp te weten kom, hoe complexer het wordt en hoe minder eenvoudig om een standpunt in te nemen. Ben ik tégen het eten van vlees? Nee, beslist niet. Ik zie er vrijwillig vanaf omdat dat voor mij de prettigste keuze is. Maar sinds ik me bewust word van ´die andere kant´ van vlees eten, vraag ik me soms af of ik niet juist degene ben die hypocriet is met mijn hippe urban lifestyle (op het platteland zie je het beduidend minder) met rijst’melk’, tofu’spekjes’ en vegetarische ´worst´. Want wie ben ik om mijn neus op te halen voor de ultieme waarheid van Moeder Aarde: Wij zijn allen verenigd in een eindeloze kringloop van mens, dier, plant en mineraal. Uit stof zijn we ontstaan en tot stof zullen we wederkeren. En die onvoorwaardelijke verbinding is de grootste vreugde uit de kosmos. Misschien is dat de reden waarom ik me er niet toe kan zetten om een stukje biodynamisch vlees bij de biowinkel te halen: ik heb het gevoel dat ik het niet waardig ben een dier te eten als ik niet zelf dat grootse besef heb ervaren van ‘alle leven leeft van ander leven’. Als ik niet weet wat het echt betekent als een dier sterft om mij te voeden.

Ik kan niets goeds bedenken aan het doorfokken van weerloze dieren, ze met planeet-verrampinerende soja in krankzinnige snelheid op te fokken om ze vervolgens industrieel te doden zodat de consument voor een habbekrats onbeperkt kipkluifjes kan eten zonder ooit een druppeltje bloed te zien. Maar zo innig deel te nemen aan de kringloop van het leven, is dat slecht? Moeten we elkaar daar voor veroordelen? Laten we allereerst beginnen met ons te verzoenen, écht te verzoenen met het feit dat leven leeft van ander leven en dat de een z´n dood de ander zijn brood is. Want als we rainbow-farting en butterfly burping met onze rauwe spinaziesmoothies en chia-muesli een schijnwereld ophouden en denken dat we verlichter zijn dan onze hamburger-etende buurman, dan zou die verlichting wel eens heeeeel lang op zich kunnen laten wachten.

Bronnen

1 Nancy Makepeace Tanner. On Becoming Human. Cambridge University Press, reissued 2009.

2 Annine van der Meer. Van Venus tot Madonna. Een verborgen geschiedenis. Pansophia press. 3e druk, 2015.

3 Leven van het land. Niets verspillen en gezond blijven. John Seymour. Uitgeverij Kosmos, 1979

4 Met mest en vork Alma Huisken en Doortje Stellwagen. Uitgeverij Lemniscaat, 2012

5 Het laatste kind in het bos. Richard Louv. Uitgeverij Jan van Arkel, 2007

6 Juniper. Monica Furlong. Uitgeverij Lemniscaat 1992

Merel

Merel

Ik ben ervaringsdeskundige op het gebied van autisme. De maatschappij ziet vooral de problemen die met autisme samenhangen. De talenten die bij autisme horen, worden vaak te weinig ontwikkeld. Autisme is een wonderlijke manier van zijn waarbij de gave van het verstand wordt verbonden met een diep vermogen om te voelen. Ik wil deze bijzondere binnenkant van autisme met mensen delen zodat ze anders tegen zichzelf of tegen mensen met autisme aan kunnen kijken. Ik ben een 'intuïtieve nerd'. Houd me ook bezig met sjamanisme, kruiden en dieptepsychologie. Mijn levenspad is het verbinden van kennis en magie. Ik onderzoek vrije manieren van leven in een maatschappij die nog erg beperkend is. Mijn passies zijn het vinden van mijn eigen weg in een uniforme maatschappij, muziek, lezen en tuinieren.
5-hoek

Overige artikelen

Hoogbegaafde kinderen: Een tien voor verwondering en respect
Waarom zijn er juist nu zoveel hsp-ers op aarde?
Onverwerkt trauma als oorzaak van angsten
Zelfdoding vanuit zielsperspectief
Pijn en liefde in voedsel
Uit nieuw onderzoek blijkt dat placebo’s effectiever worden in de behandeling van ziektes
Je thuis voelen in de onveiligheid van transformatie
De 10 krachtigste volledig natuurlijke ‘antibiotica’ die we kennen
“Hygge” – 5 simpele manieren om een eeuwenoude Deense oefening voor bewustzijn in je leven te verwerken
Labels zijn bedoeld voor kruiden
5 manieren om een duurzamere reiziger te zijn
Willen we op een duurzame manier verder leven of kiezen we voor een leven gericht op puur eigenbelang?