De blije ongeletterde kleuterscholen in Finland: spelenderwijs lesgeven

Kleuterscholen in Finland

“Ik word doodziek van de veranderingen in het kleuteronderwijs”, vertelde een ervaren lerares mij onlangs. “Herinner je je nog wat je in de eerste klas van de lagere school allemaal moest doen? – Dat is wat er nu al van kleuters van 5 jaar wordt verwacht.”

Het verschil tussen de kleuterklas en de 1^e klas van de lagere school lijkt misschien klein, maar mijn herinneringen van mijn ervaringen in de 1^e klas van de midden jaren ’90 komen totaal niet overeen met de huidige 1^e klas die ze in haar email beschreef: 3,5 uur per dag les in taal, 1,5 uur rekenen en wiskunde, 20 minuten gymnastiek en 2 proefwerken van 56 vragen over taal en rekenen… per dag! En dat allemaal al in de 4^e week van je allereerste schooljaar.

Door Tim Walker

Deze Amerikaanse vriendin – die in haar eentje 20 leerlingen lesgeeft – heeft zich hard gemaakt voor 30 minuten speelpauze tijdens het taalblok, dat bestaat uit “werken met blokken, wetenschap, werken met magnetische letters, met deeg en letterstempels woorden vormen, boeken lezen en verhalen vertellen.” Maar het controversiële deel van haar lessen in het klasje waren niet de blokken of de letterstempels: Integendeel, het ging om het “speelhuisje met poppen en verschillende soorten speelgoed” dat het schooldistrict vorig jaar bij haar probeerde weg te halen. De boodschap was duidelijk: Op de kleuterschool mag niet meer gespeeld worden. Geen tijd voor.

Een studiestuk met de titel “Is de kleuteruniversiteit de nieuwe norm?” bevestigt hetgeen deskundigen al jaren vermoeden: De Amerikaanse kleuterschool is veranderd in een kleuteracademie – ten koste van kind zijn en spelen. De overleden psycholoog Bruno Bettelheim wijdde er in 1978 zelfs een compleet artikel aan voor het blad The Atlantic.

Onder leiding van onderwijsbeleidsonderzoeker Daphna Bassok, analyseerden de onderzoekers van de Universiteit van Virginia de antwoorden van de enquête die tussen 1998 en 2010 onder Amerikaanse kleuterleidsters werd gehouden. Volgens Bassok “Toonde praktisch elk onderdeel dat in deze periode werd onderzocht grote verschuivingen naar een gestegen aandacht voor academici, met een verhoogde focus op geletterdheid in het bijzonder en gericht op meer geavanceerde vaardigheden dan ooit tevoren.”

Ook bleek uit deze studie dat het percentage kleuterleidsters die het eens zijn (of zelfs zéér eens) met het beleid dat kinderen al op de kleuterschool moeten leren lezen en schrijven, sterk was toegenomen, van 30 procent in 1998 tot maar liefst 80 procent in 2010.

Bassok en haar collega’s ontdekten dat de tijd die op Amerikaanse kleuterscholen wordt besteed aan lezen en schrijven enorm is toegenomen, zeer ten koste van tijd voor kunst, muziek en speeltijd om gewoon kind te kunnen zijn. Ook vond er in het lesmateriaal van de leerkrachten een opvallende groei plaats in het gebruik van tekstboeken, werkbladen en… een explosieve toename van beoordelingen van een kind.

Kleuterscholen in Finland hebben een ander beeld van onderwijs

Finland echter – een Scandinavisch land met 5,5 miljoen inwoners – waar ik heb gewoond en de afgelopen twee jaar heb lesgegeven aan kinderen in het 5^e en 6^e leerjaar – toont een totaal ander beeld van kleuteronderwijs. Voor mijn verhuizing naar Helsinki had ik gehoord dat de meeste Finse kinderen pas op hun 6^e jaar verplicht beginnen op de door de overheid betaalde kleuterschool, die de Finnen ‘de voorschool’ noemen. En niet alleen dat, mijn Finse schoonmoeder – én kleuteronderwijzeres – leerde mij dat de Finse kleuterscholen het grootste deel van de dag besteden aan spelen en niet aan het invullen van werkbladen.

Finse scholen kregen de afgelopen jaren flink wat media-aandacht – voornamelijk vanwege constant blijvende krachtige prestaties van 15-jarigen op internationale tests, zoals de PISA. Daar heb ik echter weinig vertegenwoordiging gezien van Finland’s allerjongste studentjes.

Dus besloot ik een bezoek te plannen aan een openbare kleuterschool in Finland, waar een normale schooldag slechts vier uur duurt.

* * * * *

Toen ik op een ochtend de speelplaats achter de Niirala Voorschool in de stad Kuopio naderde, zag ik daar een klein legertje 5- en 6-jarige jochies, zigzaggend door elkaar bewegend en druk bezig met in het zand scheppen, totaal onaangedaan door de warme augustusmotregen. De kinderen keken zelfs niet op of om toen ik nogal onhandig de poort naar de speelplaats opende, ze gingen gewoon door met in het zand scheppen.

Om 09.30 werden de jongens binnengeroepen voor een dagelijkse activiteit die de ‘Ochtendkring’ wordt genoemd (de meisjes waren al binnen – zij hadden gekozen voor bordspelletjes). Met tegenzin sjokten ze in hun rubber laarsjes over het terrein, hun leraren smekend langer door te mogen gaan, terwijl ze al een uur buiten hadden gespeeld. Terwijl ze in de rij stonden om naar binnen te gaan, vroeg ik wat ze nou eigenlijk aan het doen waren.

“Dammen bouwen!” riepen drie jochies in koor.

“Anders niets?” probeerde een van de leraren?

“Anders niets!” antwoordden ze gelijktijdig.

“[Kinderen] leren zó geweldig goed door te spélen,” vertrouwde Anni-Kaisa Osei Ntiamoah, een van de leraren van de ‘kleuterschool’ die inmiddels al zeven jaar voor de klas staat, me toe. “Ze beseffen niet eens dat ze aan het leren zijn, omdat ze zo geïnteresseerd zijn [in wat ze doen].”

“Wanneer kinderen spelen,” vervolgt Osei Ntiamoah, ontwikkelen ze taal, rekenkunde en sociale vaardigheid. Een recentelijk opgesteld overzicht van het onderzoek “De kracht van Spelen” steunt haar bevindingen: “Zowel op korte als lange termijn biedt spelen grote voordelen bij de ontwikkeling van cognitieve, sociale en emotionele vaardigheden en lichamelijke ontwikkeling… Wanneer het een leuk, op kinderen gericht spel is met de mogelijkheid ervan te leren, zijn kinderen direct gemotiveerd mee te doen,” concludeerden de onderzoekers.

Collega’s van Osei Ntiamoah leken allen haar enthousiasme voor spelenderwijs leren te delen, ook Maarit Reinikka, de directeur van de school: “Het is voor een kind absoluut geen natuurlijke manier van leren als de leraar zegt: “Pak je potlood en zit stil.” “De docenten in het Finse kleuteronderwijs laten hun leerlingen slechts één dag per week ‘bureauwerk’ –schrijven bijvoorbeeld – doen.” Reinikka, die de leiding heeft over een aantal peuterspeelzalen in Kuopio, verzekerde mij dat kleuters in heel Finland – dus ook die op de Niirala Voorschool – zelden stil hoeven te zitten om traditionele papier-en-potlood oefeningen te doen.

Bovendien bestaat er op de voorschool niet zoiets als een ‘typische kleuterschooldag’, vertelden de docenten. In plaats van dagelijkse routine, lieten twee van hen mij een weekschema zien waarop niet meer dan een paar belangrijke activiteiten per dag waren vermeld: bijvoorbeeld op maandag excursies, balspelen en hardlopen, terwijl op vrijdag – de dag dat ik daar op bezoek was – zingen en spelen in verschillende speelhoeken.

Na de ‘Ochtendkring’ – de tijd om samen liedjes te zingen – gingen de kinderen hun eigen gang en liepen naar de speelhoek van hun keuze, zoals: een fort bouwen van beddenlakens, kunst en handarbeid, en een hoekje waar kinderen een ‘ijssalon’ konden ‘beheren’.  “Ik wil graag twee bolletjes perenijs en twee bolletjes aarbeienijs – in een hoorntje,” bestelde ik bij de twee meisjes die zichzelf in de ijssalon hadden opgesteld; dankzij een van de docenten had ik een (nep) € 10,– biljet te besteden. Terwijl het ene meisje mijn geplastificeerde papieren namaakijsbolletjes met blauw plakband aan elkaar plakte, gaf ik het andere meisje het geld.

Met een uitdrukking op haar gezichtje die me deed denken aan de jochies met hun scheppen in de zandbak, staarde de jonge caissière naar de prijslijst. Na een lange pauze pakte een van haar leraren – die wellicht het juiste moment aanvoelde – de gelegenheid haar te helpen door het verschil uit te leggen tussen de prijs van mijn bestelling en het biljetje van € 10,–. Nadat ik mijn wisselgeld (enkele plastic muntjes) had ontvangen, giechelden de meisjes om mijn gespeelde gelik aan mijn verrukkelijke ijsje.

Tijdens de ochtenduren merkte ik dat de kleuters op twee verschillende manieren spelen: De ene manier spontaan en vrij (zoals de jongens bezig waren met dammen bouwen), de andere meer begeleid en pedagogisch van opzet (zoals de ijsjesmeisjes).

“In feite eist Finland van haar docenten in het kleuteronderwijs spelenderwijs lesgeven – beide manieren van spelen dus – die elke kleuter op regelmatige basis aangeboden dient te worden,” aldus Arja-Sisko Holappa, adviseur bij de Finse Nationale Onderwijsraad. Bovendien zei Olappa, die ook de landelijke ontwikkeling van voorschoolse basisvorming leidt, dat in de nieuwste uitgave van het onderwijsleerplan dat dit najaar het licht ziet, spelenderwijs leren meer dan ooit wordt benadrukt.

“Spelen is voor kinderen een zeer efficiënte manier van leren,” vertelde ze mij. “En we passen het toe op een manier die kinderen leervreugde geeft.”

Het woord ‘vreugde’ verraste me volledig – in gesprekken over onderwijs in Amerika, waar ik ben opgeleid en jarenlang heb lesgegeven, komt dat woord niet eens voor. Maar Holappa, die mijn verwarring aanvoelde, herhaalde nogmaals dat in Finland bij de voorschoolse basisontwikkeling van kinderen een zeer zware nadruk wordt gelegd op ‘Vreugde’, dat tezamen met ‘Spelen’ in dat landelijke leerplan expliciet wordt omschreven.

“Er is een oud Fins gezegde,” vervolgt Holappa:

“Alles wat je zonder vreugde leert wordt gemakkelijk vergeten.”

* * * * *

Na een twee uur durend bezoek aan een Finse kleuterschool had ik nog steeds geen kinderen bezig gezien met lezen. Wel hoorde ik gedurende de ochtend veel taalinstructies – zoals begeleid door handgeklap lettergrepen uitspreken en rijmpjes opzeggen tijdens de Ochtendkring. Ik herinnerde mij, dat tijdens mijn opleiding de ontwikkeling van fonemisch bewustzijn – een makkelijke en speelse manier om goed klanken te herkennen en te vormen – werd gezien als de basis van taalontwikkeling.

Vlak voor de lunch bracht een kleuterleidster een mand vol kinderboeken. Echter, deze 5- en 6-jarigen zagen het ‘lezen’ van boeken net zoals mijn twee peuters dat zien: De kleuters, die in verschillende hoeken van de ruimte zaten, bladerden door het boek, genoten van de plaatjes, maar waren voor het merendeel niet bezig met het ontcijferen van de betekenis van de woorden. Osei Ntiamoah vertelde me: “dat momenteel slechts één van de 15 leerlingen in haar klas lettergreep voor lettergreep kan lezen. Velen van hen – voegde ze eraan toe – kunnen pas aan het einde van het jaar lezen. We gaan ze niet dwingen, ze leren het op het moment dat ze er klaar voor zijn. Pas als het kind bereid is en geïnteresseerd, zullen we het kind helpen en begeleiden.”

Er was een tijd in Finland – nog niet eens zo erg lang geleden – dat het kleuterleidsters niet toegestaan was om kinderen te leren lezen. Dat werk behoorde bij de leraar van de 1^e klas. Maar, net zoals in Amerika, zijn er dingen veranderd:

tegenwoordig zijn Finse docenten vrij om kinderen te leren lezen op het moment dat ze er open voor staan – zoals Osei Ntiamoah zegt: “bereid en geïnteresseerd” om het te leren.

In heel Finland ontmoeten kleuterleiders en ouders elkaar in de herfst voor het samenstellen van een individueel plan, afgestemd op de interesse en motivatie van elk kind afzonderlijk, waarin opgenomen het doel te leren lezen. Voor Finse kleuters die klaar lijken te zijn voor leesonderwijs is het nog steeds mogelijk dat op een speelse manier te ontvangen, vertelde Holappa mij. Ze raadde me het werk van de Noorse onderzoeker Arne Trageton aan – een pionier op het gebied van spelenderwijs taal leren lezen en schrijven.

Ondertussen wordt aan de andere kant van de Atlantische Oceaan van kleuterleerlingen – zoals die van de leraar in Arkansas – verwacht, dat ze aan het eind van het schooljaar over taalvaardigheden beschikken die veel complexer zijn, zoals boeken lezen met twee tot drie regels onvoorspelbare tekst per bladzijde. “Deze kindjes zijn slechts 5- en 6 jaar jong!” schreef de leraar in Arkansas vol ongeloof.

Meer dan 40 staten, waaronder ook Arkansas, hebben de Algemene Standaard Norm aangenomen, waarin talloze verwachtingen op het gebied van lezen worden beschreven waaraan kleuters zouden moeten voldoen. In de Verenigde Staten – waar 22 procent van de kinderen in armoede opgroeit (meer dan 16 miljoen in totaal) – wordt deze Algemene Standaard Norm gezien als een strategie om het alarmerende ‘Dertig Miljoen Woorden-gat’ te dichten tussen Amerikaanse armen en rijken – waarbij scholen verantwoordelijk worden gehouden voor de hoge verwachtingen van hun jongste ‘studentjes’.

Daar komt nog bij, in tegenstelling tot het Finse kleuteronderwijs waar het armoedepercentage slechts 10 procent bedraagt en de klassen niet groter zijn dan 14 kinderen (volgens de richtlijnen), dat de meeste Amerikaanse kleuteronderwijzers geen keus hebben om kinderen wel of geen leeslessen te geven. Volgens de Algemene Standaard Norm wordt van kinderen geëist dat ze tegen het eind van de kleuterjaren in staat zijn tot begrijpend lezen. Uiteindelijk wordt van ze verwacht dat ze op z’n minst in staat zijn eenvoudige teksten te kunnen lezen zonder hulp van een docent.

“Er is echter geen enkel hard bewijs dat aantoont dat kinderen die op de kleuterschool hebben leren lezen daar op langere termijn profijt van hebben,”

vertelt Nancy Carlsson-Paige, emeritus professor op het gebied van voor- en vroegschoolse kinderstudie aan de Lesley Universiteit, in een video die werd gepubliceerd door de advocatengroep Verdediging van de Kindertijd.

Het onderzoek van Sebastian Suggate, voormalig Ph.D. kandidaat aan Nieuw Zeeland’s Universiteit van Otago die zich bezighield met het bestuderen van onderwijspsychologie, bevestigt de bevindingen van Carlsson-Paige. In een van Suggates studies werden kinderen van Rudolf Steinerscholen – die pas op hun zevende beginnen met leeslessen – vergeleken met kinderen van openbare scholen in Nieuw-Zeeland, die op hun vijfde al beginnen met leeslessen. De kinderen van de Rudolf Steinerschool hadden op de leeftijd van 11 de kinderen van de Nieuw-Zeelandse openbare scholen ingehaald, met als uiteindelijke resultaat: gelijkwaardige leesvaardigheid.

“Dit onderzoek roept prangende vragen op,” aldus Suggate in een interview dat door de Universiteit van Otago werd gepubliceerd. Als er geen voordelen zijn te behalen aan het leren lezen op vijfjarige leeftijd, zijn er dan nadelen te noemen van beginnen met leeslessen op vijfjarige leeftijd?”

*****

Aan het eind van mijn bezoek aan de Finse kleuterschool, mocht ik samen met de kinderen en twee docenten deelnemen aan een vrijdags ritueel dat alleen plaatsvindt als er kinderen jarig zijn. Het jarige kind van die week zat voorin de klas in een stoel, met in een halve cirkel om hem heen zijn klasgenootjes en docenten, en bij links van elk een tafel met een kaarsje erop.

Ik verwachte dat na het aansteken van de kaarsen deze viering zou eindigen met een “Lang zal ze leven”-lied, maar dat gebeurde niet. Eén van de klasgenootjes van het jarige jochie verkleed als postbode met een hoed op en een tas om zijn schouders, nam de jarige bij de hand voor een verjaardagsdansje, terwijl de andere kinderen samen een Fins kinderliedje voor hem zongen, zoiets als wij kennen als de “Little Boy Postman.”

Zodra ze uitgezongen waren nam de kleine postbode een kaart uit zijn tas en gaf dat aan de jarige job. “Zal ik je helpen met lezen?” vroeg een van de docenten aan het jarige jochie. “Jij helpt,” antwoordde hij, waarbij hij liet blijken dat hij die vaardigheid nog niet helemaal onder de knie had. Ik bestudeerde zijn gezichtje zorgvuldig op zoek naar een zweem van schaamte. Ik vond niets – maar anderzijds – waarom zou hij zich eigenlijk beschaamd moeten voelen?

De zes vrolijk brandende kaarsen herinnerden mij er aan dat het nog maar een klein kind is.

*****

Tim Walker is een Amerikaanse docent en schrijver die in Finland woont en werkt. Hij schrijft over onderwijs en cultuur op de websites “Taught by Finland” (www.taughtbyfinland.com) 

Bewaar voor later op Pinterest: