Borderline Persoonlijkheids Stoornis en Hoogsensitiviteit. Wat is het verband?

Dit artikel is geschreven door Elaine Aron

Borderline Persoonlijkheids Stoornis en Hoog Sensitiviteit.

Wat is het verband? Deze vraag krijg ik vaak gesteld en ik heb professionals deze stoornis horen gelijkstellen met gevoeligheid, dus lijkt het tijd voor opheldering.  Het is een belangrijke kwestie. De term “Borderline” roept bij veel hulpverleners direct schrikbeelden op. Borderline betekent: problemen. Weg met die persoon, als het nog kan.  Deze cliënt zal impulsief zijn, suïcidaal, explosief, overmatig gehecht, op het ‘stalkerige’ af, en bij een misstap ben je gelijk uit de gratie. En ze zijn niet te genezen. Een diagnose als een vloek, waarna mensen je niet langer serieus nemen, en bovendien een afwijking waar je je voor de diagnose niet van bewust was. En vrouwen, en waarschijnlijk ook gevoelige mannen, krijgen de diagnose het vaakst. Wij HSP-ers worden liever niet gelijkgesteld met deze aandoening, ook al zullen, helaas, sommigen van ons er wel onder lijden

De Oorzaak

Al te vaak spreken professionals over een “borderliner”, alsof de persoon en de aandoening hetzelfde zijn. Dit komt ook doordat voor een diagnose van wat voor persoonlijkheidsstoornis dan ook, de patiënt de aandoening zijn hele volwassen leven moet hebben gehad. (de zelfde problemen kunnen ook goed voorkomen in de puberteit, maar tieners zijn van nature al zo in de war dat het oneerlijk is ze op zo jonge leeftijd al te diagnosticeren!) Bovendien moeten de problemen een aanzienlijke hinder voor het leven van de betrokkene vormen. Erger nog, deze diagnoses maken deel uit van een grotere groep waar mentale retardatie ook bijhoort en deze groep wordt als bijna onbehandelbaar gezien; medicijnen alleen hebben hier geen effect. Maar, zo koppig als de aandoening is, zou het oneerlijk zijn de persoon met de diagnose te vereenzelvigen, temeer daar in recente jaren de behandelingen zijn verbeterd en mensen na genoeg jaren goede psychotherapie niet genoeg klachten over hebben om nog binnen de criteria van de aandoening te vallen. Deze criteria, zoals opgesteld in de Diagnostic and Statistical Manual of the American Psychiatric Association (DSM), kan men online vinden, bijvoorbeeld op http://www.behavenet.com/capsules/disorders/borderlinepd.htm.

Naast dat het iemand stigmatiseert en diens kansen op herstel niet onderkent, is het helemaal oneerlijk om persoon en diagnose te vereenzelvigen omdat we daarmee totaal voorbijgaan aan de oorzaak, wat we niet doen bij een Post-Traumatische Stress-Stoornis. En de oorzaak is nooit de schuld van de persoon of van erfelijkheid. Ik zag nooit iemand met deze diagnose die niet een zeer moeilijke jeugd had. De ouders van deze patiënten horen het niet graag, maar ze moeten begrijpen dat het probleem subtiel en buiten hun bereik kan zijn geweest. Vooral voor gevoelige kinderen vervullen hun ouders allereerst de fundamentele rol van het zorgen voor emotionele regulering en daarna komt het onderwijzen aan de hand van voorbeeld en technieken. Als ouders onder dusdanige stress hebben gestaan dat ze hun eigen gevoelens niet konden reguleren, ervaart het kind dat als een welhaast rampzalig gevoel dat niets meer onder controle is en daarnaast leert het kind zelf zijn of haar gevoelens niet te beheersen. Vaak is er ook sprake van fysiek of seksueel misbruik of jaren gevuld met gegronde redenen voor chronische angst. In vele gevallen zou de moeder ook de diagnose Borderline hebben kunnen krijgen.

Helaas lijken kinderen, als ze in hun jeugd niet krijgen wat ze nodig hebben, dit als automatisch op zichzelf te betrekken en te denken: “er is iets behoorlijk mis met mij”. Misschien hebben kinderen dit mechanisme, zodat ze goed gemotiveerd zijn om hun gedrag aan de behoeften van de ouders aan te passen. Wie weet. In ieder geval laat het littekens achter in iemands jeugd. Mensen die borderliners genoemd worden, zijn erg onzeker en hunkeren ernaar erkend en gekoesterd te worden, niet zozeer om wat hen  is overkomen, maar ook omdat ze al te gemakkelijk herinnerd worden aan wat “behoorlijk mis” met ze zou moeten zijn. Dan nog een stigmatiserende diagnose, nou, klim maar eens uit die kuil!

Een Kwaadaardig, Woekerend Patroon

Het jammere is, dat diegenen met deze diagnose hetgeen ze het hardst nodig hebben, echte betrokkenheid,  bijna nooit krijgen. Zelfs in psychotherapie komt dit zelden voor, tenzij de therapeut een goede training op dit gebied heeft gehad en hij de patiënt ook echt aardig vindt. Zijn problemen maken de patiënt vaak moeilijk om mee te wonen of werken, laat staan te beminnen. Dit is niet hun eigen schuld, maar natuurlijk maakt dit het echte probleem telkens zo veel erger, waardoor ze zich nog minder dan eerst het waard voelen geliefd en gerespecteerd te worden. Wat het meest opvalt, is juist dat diegenen met de diagnose Borderline  in relaties telkens weer gekwetst worden. Er zit een patroon in. Vanwege hun enorme behoefte aan wat ze nooit gehad hebben,  komen ze nogal heftig bij mensen binnen. Ze zijn waanzinnig verliefd. Ze idealiseren de ander en hopen zo eindelijk de liefde en waardering te vinden die ze zo nodig hebben. Ze vinden het moeilijk om hun emoties te beheersen en te voorkomen dat die overstromen zodat anderen het kunnen zien. Hun overheersende emotionele benadering zorgt dat de ander terugdeinst, wegens “te veel”. Het voelt eigenaardig, raar. “Waarom vertelt deze persoon me dit allemaal?… geeft hij me zo’n duur cadeau? … stuurt hij me een heel verhaal in antwoord op de simpele vraag uit mijn mailtje?” Of, nog erger, de ander maakt misbruik van al deze openheid en gulheid.

Maar zelfs al probeert de ander naar eer en geweten te voorzien in de behoeften van de borderliner, dan nog zijn deze arme zielen er zo zeker van vroeger of later in de steek gelaten te worden, dat ze zich geen rust gunnen, en de ander gaan testen of die wel echt genoeg om de borderliner geeft. Anderen zullen zeggen dat borderliners manipulatief zijn, maar dat ze zelden krijgen waar ze op uit zijn. Weer anderen zeggen dat borderliners zo overdreven dramatisch doen, maar voor wie zijn emoties niet kan beteugelen is het leven ook echt een drama.

Dus uiteindelijk komt dan de afstand, of de afwijzing. Met hun uiterst hooggespannen verwachtingen aan stukken, worden ze woedend of ze raken overmand door diepe schaamte en wanhoop. “Er is echt iets verschrikkelijk mis met mij. Dit gebeurt elke keer weer.” Of, “Er is iets verschrikkelijk mis met de persoon die me dit aangedaan heeft. Er is iets mis met de hele wereld.”

Kortweg kunnen we zeggen dat deze opvatting dat men een vreselijk, onbeminbaar mens zou zijn, deze schande, een ondraaglijk gevoel is. Om ermee om te gaan, moeten deze mensen er op de een of andere, drastische, manier van af zien te geraken. Een manier om er van af te komen is het de ander kwalijk te nemen, en ze verzinnen wellicht allerlei kwade opzet en vermoeden dat de ander altijd al van plan was om ze te gebruiken of pijn te doen, of ze zien de pogingen van de ander uit de relatie te stappen en dan vinden ze dat oneerlijk en worden ze woedend. Een andere manier om van deze gevoelens af te komen is zelfmoord, pillen slikken en het bewustzijn verliezen, zichzelf snijden of ander zelfbeschadigend gedrag om het nare gevoel weg te vagen. Zo bezien een heel herkenbare ongelukkige plek om te zijn, en erg moeilijk van terug te keren.

HSP’ers En Borderline Stoornis

Hoewel de impulsiviteit en driften van de borderliner weinig uitstaans hebben met het gedrag van de meeste gevoelige personen, zijn er toch HSP’ers met deze stoornis. Dit komt, doordat HSP’ers meer dan andere kinderen geraakt worden door een moeilijke jeugd. Maar ook veel niet-HSP’ers krijgen deze diagnose. De eigenschap en de aandoening zijn absoluut niet het zelfde. Dit gegeven is net zo belangrijk voor HSP’er met diagnose als voor HSP’ers zonder. Diegenen met de diagnose moeten zich rekenschap geven van wat normaal is voor een HSP’er tussen al hun heftige gedachten en gevoelens, en wat dat niet is.

Er is verwarring ontstaan doordat hulpverleners natuurlijk vaak HSP’ers tegenkomen die ook binnen de Borderline-diagnose passen. Maar soms gaat het mis, vooral omdat alle HSP-ers sowieso gevoeliger zijn, en op minder gevoelige hulpverleners die geen HSP’er zijn, kan dat abnormaal overkomen. Aangezien elke abnormaliteit die iemand in zijn volwasen leven gehinderd heeft aangemerkt kan worden als een persoonlijkheidsstoornis, hoeven we alleen nog maar te bepalen welke. Omdat van borderliners vaak wordt gezegd dat ze hypergevoelig zijn voor nonverbale communicatie, kunnen hulpverleners als ze over “hooggevoeligheid” horen, wel denken dat dat hetzelfde is.

Wat de verwarring nog vergroot, is dat psychiaters als Stone en Grotstein zeggen dat “overprikkelbaarheid” typisch iets is voor Borderline en dat het aangeboren is of voortkomt uit een trauma. Als het echt aangeboren is, doet het wel sterk denken aan Hooggevoeligheid. Maar ik zie geen bewijs dat Borderline erfelijk zou zijn. Ze vergelijken het met natuurkundige systemen en zeggen dat de gevoeligheid van de Borderline zorgt voor een verminderde weerstand, overdreven reactie en verwarde gedachten. Maar als deze neiging tot overreageren is aangeboren – wat ik, nogmaals, betwijfel- lijkt het toch niet waarschijnlijk dat dit hetzelfde is als de aangeboren eigenschap waar wij zo vertrouwd mee zijn, die vooral neerkomt op een voorkeur voor bespiegeling eerder dan handelen, die bij twinig procent van de mensen te vinden is en die gedurende de evolutie al lang een rol speelt.

In ieder geval in theorie is het zo, dat gevoelige patiënten zich eerder dan anderen in de hoek gedreven voelen, waardoor ze vijandig worden, of suïcidaal, enkel omdat hun gevoelens makkelijker zulke hoogten bereiken. Maar meestal vermijden gevoelige personen elk risicovol gedrag en gedrag dat anderen zou storen. In mijn ervaring vertonen zelfs de HSP’ers met een zware persoonlijkheidsstoornis maar weinig van het agressieve of onnadenkende gedrag dat we kennen van de borderliner. Als ze al uiting geven aan hun woede, is dat niet zozeer in driftbuien als wel in depressies en schuldgevoelens over de schade die ze de relatie zouden hebben berokkend. Wanneer ze van hun schaamte af zijn over wat ze zelf zien als een hoogst ongepaste reactie, kunnen ze in het algemeen wel een begin maken op constructieve wijze over hun situatie na te denken, zoals het iemand die gespecialiseerd is in ‘eerst denken, dan doen’ betaamt.

Dus eigenlijk kan een lagere weerstand in een levend systeem net zo goed leiden tot preciezere, gepastere reacties als tot chaos. Of zoals Borderline-expert Van der Kolk opmerkte, “Voor de allerbeste gevoelige kinderen kunnen groeistuipen doodeng zijn. Dan nog maakt onze studie aannemelijk dat verlegenheid of biologische kwetsbaarheid niet de belangrijkste factoren zijn die bijdragen aan het ontwikkelen van een Borderlinestoornis; waarschijnlijk ligt de crux in het overhevelen van het jeugddrama naar de volwassen situatie.”

Geen Zorg, We Hebben Allemaal Borderline (Een Beetje)

Als ze over Borderline te horen krijgen, denken veel HSP’ers gelijk dat ze het hebben. Nou, dat is ook zo, in ieder geval in zoverre dat eenieder wel een “borderlinekant” in zich heeft (behalve diegenen die het op anderen projecteren), en ik ben ervan overtuigd dat HSP’ers het des te sneller in zichzelf zouden onderkennen. Deze “borderlinekant” heeft altijd honger. Hij wil zorg, aandacht, en des te meer als daar  in de jeugd niet genoeg van was. En als we die hunkering laten zien, en vervolgens een teken van afwijzing ervaren, of het nu echt of vermeend is, of als we ons gewoon “te veel” voelen, zijn we vatbaar voor schaamte en zelfverwijt. Het verschil is, dat deze spiraal niet zo vaak voorkomt en niet elke relatie om zeep helpt. Als jij het gevoel hebt dat het bij jou te veel voorkomt, dan is psychotherapie met de goede persoon de enige werkende behandeling waar ik weet van heb.

Voor borderliners is er nog een speciaal behandeltraject ontwikkeld: dialectische gedragstherapie. Dit vergt minstens twee jaar groepstherapie in samenhang met individuele begeleiding. Als dit goed gedaan wordt, kan het zeker helpen. Maar eigenlijk werkt het vooral als je helemaal precies binnen de DSM-definitie past, en je leven en relaties moeten een behoorlijke puinhoop zijn. Bovendien is aangetoond dat individuele therapie (met de goede persoon dus) net zo effectief is, al is het soms wat duurder. Bovendien lost het de problemen op zonder dat er perse een etiketje aan te pas hoeft te komen.

 Waarom Zijn We Kwetsbaarder?

Wat de HSP’ers met Borderline betreft, zijn hier enkele oorzaken waardoor HSP’ers vatbaarder zijn voor problemen als Borderline en zware depressie als ze een pijnlijke jeugd hebben gehad.

• HSK’s moeten behoedzaam opgevoed worden. Dit zal niet gebeuren in een gezin met problemen.
• HSK’s hebben vooral baat bij enige afscherming van overprikkeling tot ze ertegen opgewassen zijn.Een probleemgezin biedt te weinig geborgenheid en de stimuli zijn niet afgestemd op het kind. We weten dat dit effect heeft op de hersenontwikkeling. We weten nog niet of dit een omkeerbaar proces is, maar waarschijnlijk is er tijdens het volwassen leven meer aan te redden dan tot nu toe werd aangenomen,
• Alle kinderen, maar vooral HSK’s, leren hun gevoelens te reguleren naar het voorbeeld van hun verzorger. In de vroege jeugd kan het zo simpel zijn als het horen van een hard geluid, waarop moeder je wat steviger vastpakt, als om te zeggen , “Het is allemaal goed, ik vind het geluid niet eng, maar ik snap dat jij dat misschien wel vindt, dus ik hou je heel goed vast om je te beschermen.” Als een wat ouder kind van zo’n geluid schrikt, zou de moeder kunnen zeggen, “Ah, er stijgt een vliegtuig op, dat is goed hoor, waar zou het naartoe gaan?” Als volwassenen gaan we er meestal van uit dat harde geluiden wel veilig zullen zijn. Maar als onze ouders overal overspannen op reageerden, ook op dingen die helemaal geen bedreiging vormen, dan kan een kind zich deze gevoelensregulering niet eigen maken.
• HSK’s pikken de onbewuste onrust van een ouders een stuk beter op dan andere kinderen. Als bijvoorbeeld een ouder een sterfgeval in zijn omgeving niet goed verwerkt, kan het kind gevoelig zijn voor de houding van de ouder: “hou maar niet te veel van de mensen” of “het leven is zinloos en eindigt altijd in pijn” of “klamp je goed vast aan je geliefden, anders raak je ze kwijt”. Zo ook hoeft sexueel misbruik niet openlijk te zijn om een kind toch te laten voelen dat er sterke sexueel ongepaste gedachten van de ouder op hem of haar gericht worden.
• HSK’s herkennen de behoeftes van anderen en reageren er sterk op. Hun eigen behoeftes en ontwikkeling verliezen ze makkelijk uit het oog terwijl ze zich bekommeren om de problemen van hun ouders. En sommige ouders zijn er alleen maar blij mee dat hun gevoelige kind zo goed voor ze zorgt.

Je kunt er vast nog wel een paar verzinnen. Het gaat erom niet jezelf of de ander(en) de schuld te geven, maar te begrijpen wat er met je gebeurd is en het herstel te vinden dat je nodig hebt. Dit vergt wel een goede langdurige relatie met iemand. Verder zijn er geen trucjes voor, en ik ben ernaar op zoek geweest. De lezer zal inmiddels in staat zijn te bestrijden dat Hooggevoeligheid hetzelfde zou zijn als Borderline, ook al kunnen ze wel samengaan. En je kent nu je eigen “borderlinekant” en die van anderen, zodat je er beter voor kunt zorgen, in plaats van weg te glijden in schade en schande.

Elaine Aron

Nieuwetijdskind.com ©2020

Gerelateerd: Spiritualiteit en psychopathologie – wanneer labiele mensen zich aangetrokken voelen tot het spirituele