Het hoogsensitieve kind – Alle relevante kenmerken en eigenschappen op een rijtje

Net zoals bij hooggevoelige volwassenen werkt het zenuwstelsel bij het hoogsensitieve kind bijzonder goed en intensief. Toch hebben ook zij verschillende specifieke kenmerken. Voor niet hooggevoelige personen komt het hoogsensitieve kind vaak als een aansteller of een zeurpiet over. Het is dan ook uitermate belangrijk dat we deze kinderen proberen te begrijpen. We zullen eerst de relevante kenmerken verduidelijken en toelichten. Daarna zult u ook een uitgebreid overzicht vinden van alle kenmerken die men aan het hoogsensitieve kind kan linken.

Algemene kenmerken van het hoogsensitieve kind

Een zeer opvallend kenmerk voor hoogsensitieve kinderen is dat ze een zeer opmerkelijk oog voor detail hebben, waardoor ze meer opmerken van wat er om hen heen gebeurt. Deze kinderen voelen ook sommige dingen sneller aan, maar dat betekent niet dat het hooggevoelige kind weet wat het beste voor hem is. Ze zijn zich sterk bewust van andermans gevoelens, ook als baby. Daarnaast zijn deze kinderen bijzonder zorgzaam . hoogsensitieve kinderen zijn ook erg gevoelig voor de emotie schaamte. Ze zijn ongewoon empatisch en worden dieper geraakt wanneer anderen lijden. Hooggevoelige kinderen denken ook meer na over wat ze zien en horen. Dit kan ervoor zorgen dat ze een hele tijd zitten te piekeren over waarom een kind een ander kind pestte of grotere sociale dilemma’s. Deze kinderen kunnen ‘faalangstig reageren’ doordat ze teveel prikkels ervaren . Hooggevoelige kinderen hebben vaak een sterke fantasie en ze zijn zeer gewetensvol voor hun leeftijd. Ze beginnen te praten en te lopen op het normale tijdstip, maar het zindelijk worden of het opgeven van bepaalde gewoontes zoals duimzuigen of een knuffel beer overal mee naartoe nemen gebeurt vaak iets later. In praktijk zien we vaak dat hoogsensitieve kinderen zeer dikwijls in beelden denken en niet in woorden zoals de meeste kinderen. Hoogsensitieve kinderen lijken dus beelddenkers zijn. Toch is dit nog niet wetenschappelijk bewezen .

Ondanks de algemene kenmerken kunnen hooggevoelige kinderen ook onderling sterk verschillen. Het ene kind voelt vooral stemmingen en emoties van anderen aan, terwijl het andere kind zich erg bewust is van het onrecht in de wereld. Nog andere hooggevoelige kinderen zijn zich meer bewust van veranderingen in het weer. Juist doordat ze zoveel opmerken klagen ze vaker over dingen die anderen helemaal niet opmerken bv. de kamer ruikt raar, het is te warm, …

Omdat hooggevoelige kinderen zich eerder overweldigd voelen door dingen die andere kinderen niet eens opmerken kijken ze liever de kat uit de boom. Problematische situaties voor een hooggevoelig kind zijn vaak logeerpartijtjes en schoolkampen. Hierdoor willen deze kinderen niet in een ander huis slapen.

Hoewel er geen verschil is tussen hooggevoeligheid bij jongens en meisjes wordt hooggevoeligheid bij meisjes meer gewaardeerd dan bij jongens. Sensitieve jongens heben helaas vaak het idee dat ze hun sensitiviteit moeten verbergen.

Hooggevoelige kinderen prefereren één op één contact. Daarom hebben deze kinderen vaak een hartsvriendje of vriendinnetje waarmee ze een goede band hebben. Hooggevoelige kinderen kunnen echter sociaal zijn doordat ze zo sterk betrokken zijn bij de wereld door hun grote opmerkzaamheid. Hoogsensitieve kinderen denken dieper en uitge breider na over wat ze beleven en leren. Dit kan een probleem worden wanneer deze kinderen een negatieve ervaring meemaken zoals bijvoor beeld pesten . Hun grote sociale bewustzijn maakt dat ze sneller angstig reageren en vlugger gekwetst worden wanneer zijzelf of andere kinderen gepest worden. Dit interfereert met hun sterk rechtvaardigheidsgevoel. Daarnaast heben ze vaker een laag zelf beeld en dit zie je ook zeer vaak bij kinderen die gepest worden.

Het hoogsensitieve kind heeft de volgende kenmerken:

Lichamelijk

• – met hun reuk en smaak onderscheiden ze kleine verschillen.
• – ze registreren zachte geluiden bijvoorbeeld gefluister tijdens het zelfstandig werken.
• – ze kunnen schrikken van plotselinge, harde geluiden of andere indringende prikkels.
• – ze zijn gevoeliger voor pijn waardoor ze vaker klagen.
• – andere signalen van hun lichaam, zoals jeuk, honger en emoties worden eveneens sterk waargenomen.
• – licht kan als te fel en indringend worden ervaren.
• – ze nemen vaker details waar en ze merken elke verandering in het klaslokaal op.

Sociaal-emotioneel

• – ze voelen zich verantwoordelijk en zijn geneigd om veel op zichzelf te betrekken.
• – ze beleven de dingen intensief en reageren emotioneel.
• – ze kunnen (ogenschijnlijk) onverwachts overprikkeld raken.
• – bij overprikkeling kunnen ze zich terugtrekken in hun eigen wereld.
• – bij overprikkeling kunnen ze reageren met heftige woede en/of agressief gedrag.
• – ze hebben behoefte aan een kalme omgeving en een (rustige) eigen plek in de klas.
• – ze zijn perfectionistisch.
• – ze reageren beter op een kalme terechtwijzing dan op straf.
• – ze zijn behoedzaam in nieuwe situaties/omgevingen en kijken eerst de kat uit de boom.
• – ze houden niet van veranderingen, onverwachte activiteiten en uitstapjes.
• – ze kiezen vaker voor een rustige activiteit.
• – ze zijn sneller moe en uitgeput van alle indrukken.
• – ze presteren beter als ze niet onder druk staan.
• – ze zijn empathisch en kunnen intens meeleven met andere kinderen.
• – ze hebben oog voor de behoeften van anderen.

Cognitief

• – ze denken associatief.
• – ze hebben een grote verbeeldingskracht.
• – ze hebben moeite om zich te concentreren, zeker bij overprikkeling.
• – ze zijn geneigd om meer en dieper na te denken.
• – ze denken lang na voor ze met een antwoord komen.
• – ze stellen veel en diepzinnige vragen.

Spiritueel:

1. – ze zijn intuïtief.
2. – ze stellen diepzinnige en beschouwende vragen.
3. – ze lijken je gedachten te kunnen lezen.
4. – ze voelen zich verbonden met andere mensen, dieren en de natuur

Naast deze algemene kenmerken van hooggevoeligheid die we zonet hebben besproken zijn er ook een aantal leeftijdsspecifieke kenmerken die zeer belangrijk en typerend zijn voor het hoogsensitieve kind . Hieronder zullen we de belangrijkste bespreken.

Leeftijdsspecifieke kenmerken van het hoogsensitieve kind

Sommige pasgeboren baby’s zijn al vanaf de geboorte hoogsensitief, andere kinderen ontwikkelen pas later deze karaktertrek. Er bestaat helaas nog geen feilloze manier om te bepalen of een baby zich zal ontwikkelen als HSP. Sommige hooggevoelige kinderen huilen zeer vaak als baby door een te sterke overprikkeling, anderen huilen dan weer helemaal niet. Hooggevoelige baby’s zijn dus niet per definitie huil baby’s, maar het kan wel. Het is niet omdat een baby snel van slag is dat hij daarom als hoogsensitief moet worden beschouwd. Toch mag je deze baby’s zeker niet onderschatten want ze pikken elke stemming die ze ervaren op en onthouden die. Op de leeftijd van twee maanden hebben baby’s vaak veel behoefte aan speelgoed, muziek en mensen rondom hen. Hoogsensitieve baby’s heben dit echter niet omdat ze erg gevoelig zijn voor overprikkeling.

Rond de leeftijd van 6 maanden hebben sensitieve baby’s veel meer moeite om in slaap te vallen. Velen van hen hebben rond deze periode last van slaapproblemen die vaak worden veroorzaakt door overprikkeling . Een te drukke slaapkamer waarin het kind moet slapen kan ook zorgen voor overprikkeling . Op deze leeftijd is de hechting van zeer groot belang. Het is voor hooggevoelige kinderen heel belangrijk dat ze veiligheid en geborgenheid ervaren. Er mag niet vergeten worden dat deze kinderen subtiele signalen vaker opmerken.

Het hoogsensitieve kind van 1 tot 5 jaar heeft vaak problemen met verandering en overprikkeling. Volgens Elaine Aron (Elaine Aron is de grondlegster van het begrip Hoog Sensitieve Persoon. Zij is universitair docent psychologie en psychotherapeute in Amerika._red. ) kan dit zich op vele manieren uiten: bijvoorbeeld van onbekend eten tot wijzigingen in de dagelijkse routine. Een verrassing kan het hoogsensitieve kind ook erg van streek maken. Een verrassingfeestje of cadeautjes leiden bij deze kinderen vaak tot weerstand en problemen. De thuissituatie is op deze leeftijd de voornaamste bron van overprikkeling. Daarnaast krijgen hooggevoelige peuters en kleuters zeer vaak last van angsten door enge films of verhalen.

Het hoogsensitieve kind van 5 tot 12 jaar heeft zeer veel voordeel bij orde, regelmaat en rust. Dit is de leeftijd waarop het vechten met broertjes of zusjes een hoogtepunt bereikt. Vanaf dan wordt een time-out zeer belangrijk.Een time-out mag voor een hooggevoelig kind niet als een straf gezien worden maar als een gelegenheid om te kalmeren.

Hooggevoelige kinderen van deze leeftijd worden ook vaak geconfronteerd met videospelletjes, televisie en internet. Scholen bieden ook vaak veel naschoolse activiteiten aan. Toch is het belangrijk dat de stress beperkt wordt bij hoogsensitieve kinderen.

Wanneer deze kinderen onder stress komen te staan kan dit zich uiten in het volgende gedrag:

• – Zich jonger gaan gedragen of weer krijgen met eerder verworven motorische vaardigheden (= regressief gedrag).
• – Kleine dingen kunnen plots grote obstakels worden.
• – Sterke emoties of een toegenomen prikkelbaarheid.
• – Meer fysieke problemen zoals allergie, hoofdpijn, buikpijn, …
• – Slaapproblemen of nachtmerries.
• – Hangerig gedrag vertonen.
• – Afzonderingsgedrag zoals zich verbergen in de kast

Onderzoek toont aan dat hooggevoelige kinderen die onder stress komen te staan op school of thuis meer geneigd zijn om ziek te worden dan niet hooggevoelige kinderen. Wanneer hooggevoelige kinderen zonder al te veel stress opgevoed worden, zijn ze dan weer veel minder geneigd om ziekte en andere gevolgen te ontwikkelen dan niet hooggevoelige kinderen

Hoogsensitieve pubers en adolescenten ervaren volgens Elaine Aron  vaak minder problemen dan andere pubers. Ze proberen om zich zo aangepast mogelijk te gedragen. Het nadeel hiervan is dat dit tot pesterijen en ander onrecht kan leiden. Sensitieve tieners heben nood aan een zekere privacy waar ze zich kunnen ontspannen en nadenken. De pu berteit is een sociale periode met zomerkampen, bands, vriendenclubs, … Toch moeten hoogsensitieve personen een balans zien te vinden tussen te veel en te weinig activiteiten (en overprikkeling) in de wereld. Hooggevoelige adolescenten zijn zich van nature nog sterker bewust van hun gebreken. Ondertussen doen de meeste hoogsensitieve adolescenten het goed op intellectueel gebied, artistiek gebied of andere gebieden waar sensitiviteit gewaardeerd wordt. Er staan hen echter nog enkele ingrijpende veranderingen te wachten zoals het zoeken van een baan, een rijbewijs behalen, verhuizen, …

Hier vind je een aantal van onze boekentips voor HSP >>

het hoogsensitieve kind op school

Hooggevoelige kinderen maken zich volgens Elain Aron zeer weinig schuldig aan vechten, pesten, stelen, spijbelen, drugsgebruik of het beledigen van een leerkracht. Ze kunnen wel bijdehand zijn of de clown uithangen . Hooggevoeligheid kan ook samengaan met hoogbegaafdheid maar minderbegaafde kinderen en normaalbegaafde kinderen kunnen evengoed hooggevoelig zijn . Het kunnen zeer uitmuntende leerlingen zijn die bovengemiddeld presteren. Dit kan leiden tot perfectionisme waardoor ze teveel tijd gaan besteden aan het voorbereiden van een huiswerk of een proefwerk. Andere hoogsensitieve kinderen (HSK ) zijn allesbehalve perfectionistisch.

Volgens Sanne van der Lubben (in haar afstudeerscriptie “Hoogsensitieve kinderen op debasisschool: Verminderen van overprikkeling in de klas”-red) kunnen we zes eigenschappen terugvinden van het hoogsensitieve kind in de klas:

Zes eigenschappen van het hoogsensitieve kind in de klas:

1. Oog voor detail: wanneer er iets verandert in het klaslokaal valt dit een HSK al snel op. In de klas zijn er vele details waar te nemen die deze kinderen dan ook snel opmerken.
2. Snel overprikkeld: door alle informatie die deze leerlingen in de klas ontvangen kunnen zij sneller overprikkeld geraken. Ze kunnen dan verschillende reacties vertonen die we verder zullen bespreken.
3. Intense innerlijke reactie: door hun sterke innerlijke wereld kunnen deze kinderen een heftige reactie bieden op emotionele gebeurtenissen.
4. Bewust van anderen hun gevoelens: Hoogsensitieve leerlingen begrijpen heel goed hoe anderen zich voelen. Ze hebben dus een zeer sterk inlevingsvermogen.
5. Behoedzaam bij nieuwe situaties: hooggevoelige kinderen heben vaak meer tijd nodig om te wennen aan nieuwe situaties. Bij de start van een nieuw schooljaar zijn er voor deze kinderen dan ook zeer veel onbekende situaties.
6. hoogsensitieve kinderen zijn anders en dit kan de aandacht trekken.

Zoals we merken, kan de schoolomgeving voor het hoogsensitieve kind  een moeilijke omgeving zijn. Daarnaast is er voor het hoogsensitieve kind vaak veel negatiefs gaande op school, er wordt namelijk vaak gestraft en geplaagd. De meeste hoogsensitieve kinderen raken zeer hard overstuur door plagerijen. Dit komt vermoedelijk doordat ze de vijandigheid horen of dingen vrezen waarvan de spreker zich niet eens bewust is. Daarnaast wordt er ook veel gestraft en deze straffen zijn vaak niet aangepast aan de sensitiviteit van het kind. De leerkrachten passen in de klas ook vaak hun stemniveau aan de drukste kinderen aan. In een schoolsituatie is er ook constante druk. Hoogsensitieve kinderen presteren vaak ondermaats wanneer zij onder druk komen te staan. Daardoor onderpresteren veel hooggevoelige kinderen op school en komen ze moeilijker aan leren toe.

Deze kinderen kunnen zich helemaal anders gedragen op school (onzeker, verlegen, gesloten, angstig) dan thuis waar ze zich wel veilig voelen. Een veilig gevoel is voor het hoogsensitieve kind dan ook uitermate belangrijk. Veel van hen hebben ook sociale problemen op school, die ze ergens anders niet hebben. Op school verkeren ze namelijk in een zeer prikkelende omgeving waardoor ze vaak stiller zijn. Het gedrag van deze kinderen is dan ook context afhankelijk.

Oorzaken van hoogsensitiviteit

Hooggevoeligheid is een karaktereigenschap die in de meeste gevallen aangeboren is. Vaak zien we dat minstens een van de (groot)ouders hooggevoelig is. Er zijn verschillende onderzoeken bij eeneiige tweelingen gedaan die afzonderlijk opgroeiden maar zich op dezelfde manier ontwikkelden. De resultaten suggereren dat hoogsensitiviteit voor een deel genetisch bepaald is. Er is dus een vermoeden dat er bepaalde genen bestaan die leiden tot hoogsensitiviteit. Hooggevoeligheid lijkt ook samen te gaan met een sterkere werking van de rechter hersenhelft. Volgens Van Der Lubben is dit bij meerdere onderzoeken naar voren gekomen. Daarnaast spelen ook opvoedings- en omgevingsfactoren een belangrijke rol

Elaine Aron  merkt op dat bij kinderen die hoogsensitief geboren worden de eigenschap kan verdwijnen naar de achtergrond. Dit komt doordat ze worden aangespoord door hun ouders, school, of vrienden om zich harder op te stellen. Wanneer ze opgroeien in een groot gezin of in een drukke omgeving kan de sensitiviteit afnemen. De onderliggende eigenschap zal echter nooit volledig verdwijnen. Wanneer hooggevoeligheid bij kinderen al vroeg door de omgeving aanvaard en erkend wordt, dan is de kans groot dat het hoogsensitieve kind de mooie eigenschappen en de ongemakken al snel in zijn leven zal integreren. Indien dit gebeurt, dan verkleint het risico om later stressgerelateerde aandoeningen te ontwikkelen.

Verschillende vormen van hoogsensitiviteit

Hooggevoeligheid bestaat in diverse vormen en gradaties (van sterk tot zeer sterk). Die verschillende vormen kunnen afzonderlijk of tegelijk voorkomen . Een drietal vormen van hoogsensitiviteit worden hieronder uitgewerkt:

Fysiek hooggevoelig

Kinderen die fysiek hooggevoelig zijn, heben vaak een lage pijngrens, kunnen bepaalde soorten stof niet verdragen, reageren anders op medicatie of heben last van veel en hard lawaai

Voorbeeld:

“Kim is gevoelig voor ruwe kledingstoffen. De naden van haar sokken doen haar pijn en de merklintjes in haar kleding storen haar. Ze merkt heel gauw zachte geluiden en su btiele geuren op *3Van Den Daele)”.

Emotioneel hooggevoelig

Emotioneel hooggevoelig kunnen we ook psychisch hooggevoelig noemen. Deze kinderen nemen snel de stemmingen van anderen over, raken vlug overstuur, huilen sneller en zijn meer prikkel baar

Voorbeeld:

“Jan huilt snel. Hij wordt diep geraakt door het lijden van anderen

Hooggevoelig voor nieuwe situaties

het hoogsensitieve kind kan bij de kleinste verandering uit hun evenwicht geraken. Onbekende mensen en onverwachte situaties kunnen hiervan de oorzaak zijn

Voorbeeld:

“Jos heeft geen behoefte aan veel nieuwe dingen, hij houdt er zelfs niet van. Hij was woedend toen mama zijn versleten trui had weggegooid. De nieuwe blauwe trui die mama op de markt kocht, wil hij onder geen beding aantrekken. Jos is doods bang voor grote veranderingen, zoals verhuizen naar een andere stad

Het gevaar van overprikkeling

“Een prikkel is een stukje informatie van binnen of buiten ons lichaam dat via één van onze zintuigen ons lichaam binnenkomt. “ (Van Der Lubben)

Overprikkeling ontstaat wanneer er teveel prikkels worden ontvangen en wanneer het zenuwstelsel niet alle binnengekomen prikkels kan verwerken. Hooggevoelige personen hebben vaker last van overprikkeling doordat ze vanalles opmerken die anderen helemaal niet opmerken. Bovendien heben hoogsensitieve kinderen een grotere gevoeligheid voor prikkels rondom hen. Hoogsensitieve kinderen ervaren niet alleen meer prikkels, ze ervaren deze ook intenser.

Van Der Lubben deelt prikkels op in de volgende vier categorieën:

1. – Fysiek: bijv: kinderen die in de klas hun vinger opsteken.
2. – Cognitief: bijv: studie boeken vol illustraties.
3. – Sociaal: bijv: de subgroepjes in de klas.
4. – Emotioneel: bijv: de intonatie van iemand zijn/haar stem.

Het hoogsensitieve kind raakt overweldigd door prikkelingen die op hen afkomen doordat ze zich vaak niet tijdig kunnen afsluiten voor deze prikkels Ze kunnen dan helemaal overspoeld raken als ze te lang in een luidruchtige omgeving blijven. In veel klassen is de tolerantie van de leerkrachten te laag voor hooggevoelige kinderen. Er wordt namelijk veel gebbabel, getier en geplaag door de vingers gezien. Overprikkeling kan volgens Aron ook ontstaan door verandering, een opwindende dag of te veel lawaai. Hooggevoelige personen zijn hierdoor niet meer in staat om optimaal te presteren, aldus Aron. Elke persoon reageert anders op overprikkeling. Contact met een overprikkelde leerling is zeer moeilijk want de leerling is ook het contact met zichzelf kwijt. Van Der Lubben spreekt over lichamelijke, cognitieve en sociaal emotionele gevolgen van korte termijn overprikkeling.( Lees voor tips het artikel: 7 Tips bij acute en chronische overprikkeling)

een kort overzicht:

De effecten van overprikkeling op korte termijn

Lichamelijke effecten

• – hartkloppingen
• – versnelde hartslag
• – versnelde of oppervlakkige ademhaling – ogen meer gesloten houden
• – grotere transpiratie
• – bibberen
• – wijdere pupillen
• – stijvere spieren
• – rood worden
• – onrust

Sociaal emotionele effecten

• – irritatie
• – labiliteit
• – vermoeidheid – slapeloosheid
• – agressief gedrag – angst

Effecten op cognitief gebied

• – geheugenverlies
• – concentratieverlies – piekeren

Sommige hoogsensitieve kinderen die overprikkeld zijn, worden ongestructureerd, chaotisch en lijken concentratiepro blemen te heben doordat ze zo snel afgeleid zijn. Vaak wordt er dan gedacht aan ADHD of ADD. Andere overprikkelde hoogsensitieve kinderen slaan door en liggen krijsend op de vloer of zijn net heel rustig en trekken zich terug. Dit gedrag lijkt vaak op autisme . Volgens Aron  denken volwassenen vaak niet aan hoogsensitiviteit wanneer hun kind woede-uit barstingen heeft, buikpijn heeft of last heeft van perfectionisme.

De effecten van overprikkeling op lange termijn zijn veel ingrijpender. Hierover is nog niet veel gekend. Bij volwassenen kan dit leiden tot chronische vermoeidheid, stemmingswisselingen, depressies en verslaving

Aron heeft enkele suggesties in de omgang met overprikkeling. Enkele mogelijkheden zijn:

• – Bewust worden van de overprikkeling: leer de eerste signalen van overprikkeling zo vroeg mogelijk te herkennen.
• – Pas het tempo aan en neem genoeg rustmomenten.
• – Beperk onnodige prikkels.
• – Doe je ogen dicht om de prikkels buiten te sluiten.

Een regelmatige leefwijze kan helpen om overprikkeling tegen te gaan. Dit komt doordat nieuwe situaties zorgen voor extra prikkeling.

Bij het voorkomen van overprikkeling bij hoogsensitieve kinderen, speelt het beperken van de hoeveelheid prikkels een belangrijke rol.

Overprikkeling kan in de hand gehouden  worden als het hoogsensitieve kind  de kans krijgt het teveel aan prikkels te verwerken, bijvoorbeeld door rust. Het is beter overprikkeling te voorkomen, dit kan door te zorgen voor niet te veel prikkels.

Tot slot:

Hooggevoeligheid of hoogsensitiviteit is geen afwijking of een ziekte is maar een karaktereigenschap die bij 15 tot 20% van onze bevolking voorkomt. Hooggevoeligheid is in de meeste gevallen aangeboren en lijkt vaker voor te komen bij vrouwen dan bij mannen. Hoogsensitiviteit wordt vaak verward met autisme en het aspergersyndroom, introversie en neurotiscisme, sociale angst, ADHD en ADD. Wetenschappelijke onderzoeken heben aangetoond dat hoogsensitiviteit daar niet aan gelinkt is. Om na te gaan of iemand al dan niet hooggevoelig is bestaat er de HSP-schaal. Dit is een zelftest die bestaat uit typerende kenmerken voor hooggevoeligheid, ontwikkeld door Elaine Aron. Hooggevoelige personen bezitten verschillende kenmerken die zowel positief als negatief kunnen zijn. Hooggevoelige kinderen bezitten leeftijdsspecifieke kenmerken. Er zijn verschillende vormen van hoogsensitiviteit, namelijk: fysiek hooggevoelig, emotioneel hooggevoelig en gevoelig voor nieuwe situaties. Het grootste probleem die hooggevoelige personen ervaren, is overprikkeling. Een te stimulerende omgeving kan bij hen namelijk tot overprikkeling leiden.

© Ann-Sophie Depamelaere

Vind Nieuwetijdskind op Pinterest:

https://nl.pinterest.com/nieuwetijdskindmagazine/

bron: de scriptie “PESTEN LIGT GEVOELIG”- © Ann-Sophie Depamelaere .Een onderzoek naar pesten op school bij hoogsensitieve kinderen en adolescenten. (voor het gebruik van deze scriptie is toestemming van de auteur verkregen)

Leestip

Het boek Leven met hooggevoelige kinderen